ΈΝΑΣ ΛΑΌΣ ΜΕΤΑΞΎ ΔΎΟ ΚΡΑΤΏΝ

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα της εποχής μας είναι το υψηλό ποσοστό κινητικότητας των ανθρώπων που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους για να εγκατασταθούν κάπου αλλού λόγω πολέμου, διώξεων, φτώχειας... Πολλοί από αυτούς πεθαίνουν στο δρόμο τους, καθώς τα κράτη προσπαθούν να εμποδίσουν τη μετακίνησή τους για χάρη των "εθνικών συμφερόντων". Τα κράτη αποφασίζουν ποιες μετακινήσεις ανθρώπων είναι νόμιμες και ποιες όχι.

Αν και η κλίμακα και η τραγικότητά της έχουν φτάσει σε ένα εκπληκτικό επίπεδο, η παγκόσμια μετανάστευση από την ανατολή προς τη δύση δεν είναι καθόλου νέο φαινόμενο. Το βιβλίο του David Gutman "The Politics of Armenian Migration to North America, 1885-1915: Sojourners, Smugglers and Dubious Citizens" πραγματεύεται μια από τις πρώτες περιπτώσεις, δηλαδή τη μετανάστευση των Οθωμανών Αρμενίων στις ΗΠΑ. Όπως υποστηρίζει ο Gutman, η υψηλή κινητικότητα των μεταναστών και προσφύγων της Μέσης Ανατολής της εν λόγω περιόδου αναδιαμόρφωσε τις πολιτικές και τις μεθόδους των κρατών για την αποτροπή τους, οι περισσότερες από τις οποίες έγιναν καθιερωμένες πρακτικές τις επόμενες δεκαετίες. Το έργο του Gutman ανοίγει μια προοπτική για την αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώθηκε το σύγχρονο καθεστώς και οι πρακτικές της μετανάστευσης. Δικαίως διαμαρτύρεται για την έλλειψη συνομιλίας μεταξύ των μελετητών (μπορούμε να προσθέσουμε και ακτιβιστών) που μελετούν τη μετανάστευση ως σύγχρονο παγκόσμιο φαινόμενο και των ιστορικών του θέματος (σ. 45). Το έργο του μπορεί να διαβαστεί ως μια προσπάθεια μιας τέτοιας συζήτησης που θα οξύνει την κατανόηση της δυναμικής της παγκόσμιας μετανάστευσης.

Ο συγγραφέας υπολογίζει ότι τουλάχιστον 65.000 Αρμένιοι μετανάστευσαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Βόρεια Αμερική από τα τέλη της δεκαετίας του 1880 έως τη δεκαετία του 1910 (σ. 4). Επικεντρώνεται στην περιοχή Harput στα ανατολικά, καθώς περισσότεροι από τους μισούς από αυτούς τους Αρμένιους προέρχονταν από την περιοχή αυτή. Μετά από μια ικανή εισαγωγή, το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος, που αποτελείται από τρία κεφάλαια, πραγματεύεται την εξερχόμενη μετανάστευση των Αρμενίων. Αφηγείται την ιστορία της μετανάστευσης από την περιοχή Χαρπούτ- εξηγεί πώς και γιατί το οθωμανικό κράτος προσπάθησε να σταματήσει τη μετανάστευση των Αρμενίων προς τη Βόρεια Αμερική και γιατί απέτυχε, καθώς και πώς εμφανίστηκαν και λειτούργησαν τα δίκτυα λαθρεμπορίου μετά την απαγόρευση. Το δεύτερο μέρος, αποτελούμενο από το τέταρτο και πέμπτο κεφάλαιο, επικεντρώνεται στην επιστροφή των Αρμενίων και στις προσπάθειες του οθωμανικού κράτους να εμποδίσει την είσοδό τους. Παρακολουθεί επίσης τι συνέβη σε όσους επέστρεψαν επιτυχώς στην πατρίδα τους. Εδώ ο Gutman δείχνει επίσης ότι οι προσπάθειες της οθωμανικής και της αμερικανικής κυβέρνησης συμπορεύονταν μεταξύ τους στον περιορισμό της κινητικότητας των Αρμενίων μεταξύ 1901 και 1908. Το τρίτο και τελευταίο μέρος περιλαμβάνει ένα μόνο κεφάλαιο που περιγράφει την κατάσταση μετά την Επανάσταση του 1908. Το νέο οθωμανικό συνταγματικό καθεστώς, θεωρώντας την απαγόρευση της μετανάστευσης ως άλλη μια ένδειξη της παράνοιας των Χαμιντιανών (σ. 156), την ήρε και απελευθέρωσε την μετακίνηση των ανθρώπων τόσο στο εσωτερικό όσο και διεθνώς Ωστόσο, με τον τρόπο αυτό ήρθε σε ασυμφωνία με τις περιοριστικές τάσεις του παγκόσμιου μεταναστευτικού καθεστώτος της εποχής. Το κεφάλαιο αυτό αντικατοπτρίζει επίσης την ένταση μεταξύ της δέσμευσης του νέου καθεστώτος για την ελευθερία της κινητικότητας και των οικονομικών και στρατιωτικών του ανησυχιών.

Ο Gutman χρησιμοποιεί εκτενώς και επιδέξια επίσημα έγγραφα τόσο από τα οθωμανικά όσο και από τα αμερικανικά κρατικά αρχεία, δημιουργώντας έναν ζωντανό διάλογο μεταξύ τους. Σε σύγκριση με τον πλούτο του αρχειακού υλικού, η υποκειμενικότητα των Αρμενίων μεταναστών και των συγγενών τους, η οποία είναι πιο δύσκολο να αποτυπωθεί, καθώς άφησαν λίγα έγγραφα πίσω τους σε σύγκριση με τα κράτη, είναι πιο αραιή στο βιβλίο, αν και υπάρχουν αναφορές σε ορισμένα απομνημονεύματα μεταναστών.

Το οθωμανικό κράτος στόχευε στο να εμποδίσει τους Αρμένιους να μεταναστεύσουν στη Βόρεια Αμερική και να επιστρέψουν ως Αμερικανοί πολίτες, καθώς θεωρούσε ότι η ανάπτυξη των αρμενικών πολιτικών κύκλων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι οποίοι υποτίθεται ότι εργάζονταν για μια ανεξάρτητη Αρμενία, σχετιζόταν με αυτό το μεταναστευτικό κύμα και προωθήθηκε από αυτό. Η Κωνσταντινούπολη ανησυχούσε ότι οι Αρμένιοι θα επέστρεφαν και θα διέδιδαν "βλαβερές" ιδέες μεταξύ των συμπατριωτών τους υπό την κάλυψη της διπλωματικής προστασίας που προέκυπτε από την αμερικανική υπηκοότητα (σ. 40). Η απαγόρευση της αρμενικής μετανάστευσης ήρθε τον Μάρτιο του 1888, πράγμα αρκετά πρώιμο, δεδομένου ότι ήταν λιγότερο από ένα χρόνο μετά την ίδρυση του κόμματος Hnchakian και χρόνια πριν από τη γέννηση του άλλου μεγάλου αρμενικού πολιτικού κόμματος, της Επαναστατικής Ομοσπονδίας Αρμενίων, Tashnaksutyun. Γιατί το οθωμανικό κράτος ήταν τόσο σε εγρήγορση και αναστατωμένο σχετικά με την αρμενική πολιτική ακόμη και πριν από τη γέννηση ή την άνοδο των μεγάλων πολιτικών κομμάτων; Αυτή η φαινομενικά εκτός φάσης κατάσταση χρήζει μεγαλύτερης προσοχής από αυτήν που δίνεται στο βιβλίο.

Ένα από τα χαρακτηριστικά ενός εξειδικευμένου ακαδημαϊκού έργου είναι να αμφισβητεί τη συμβατική κοινή λογική σχετικά με τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος. Η κοινή λογική υπεραπλουστεύει τα γεγονότα, ομογενοποιεί τις ανθρώπινες ομάδες, θολώνει τις γκρίζες ζώνες μετατρέποντας τους γρίφους σε ερωτήσεις ναι-όχι. Όταν πρόκειται για την ιστορία των Οθωμανών Αρμενίων και τις σχέσεις τους με τις μουσουλμανικές κοινότητες αλλά και το κράτος, η κοινή λογική φαντάζεται τους Αρμένιους και τους Τούρκους/Μουσουλμάνους ως δύο εντελώς διακριτές, μονολιθικές αντίπαλες ομάδες. Αγνοεί τις ενδοομαδικές αντιπαλότητες και τις συμμαχίες μεταξύ των ομάδων. Η εύστοχη απεικόνιση των παγκόσμιων δικτύων λαθρεμπορίου από τον Gutman, η οποία αντικατοπτρίζει τον πολυπαραγοντικό, πολυφασικό χαρακτήρα τους με υψηλή δραματικότητα, ανοίγει μια νέα προοπτική για την επανεξέταση αυτών των σχέσεων. Για παράδειγμα, σε αντίθεση με την κοινή λογική, δείχνει ότι όλες οι αρμενικές φιγούρες στις ανατολικές επαρχίες δεν ήταν πάντοτε ανίσχυρα θύματα, καθώς ορισμένοι σημαντικοί λαθρέμποροι ήταν πλούσιοι αρμένιοι έμποροι ή τραπεζίτες που είχαν σημαντική πολιτική επιρροή στην περιοχή του Χαρπούτ (σ. 48). Σε τέτοιο βαθμό που, μπορούσαν να αποτρέψουν τις κατηγορίες εναντίον τους μέσω των διασυνδέσεών τους στη γραφειοκρατία. Στην πραγματικότητα, ορισμένοι κρατικοί αξιωματούχοι συμμετείχαν σε αυτές τις οργανώσεις (σ. 61). Από το έργο του Gutman μαθαίνουμε επίσης ότι υπήρχαν αντίπαλες αρμενικές οικογένειες στην περιοχή που κάρφωναν η μία την άλλη στην κυβέρνηση.

Μια άλλη κοινή λογική που κλονίζεται από το βιβλίο αφορά τη στάση της αμερικανικής κυβέρνησης και της κοινής γνώμης απέναντι στους Αρμένιους. Ιδιαίτερα στην Τουρκία, έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι ΗΠΑ ήταν πάντοτε συμπαθείς προς τους Αρμένιους και την αρμενική υπόθεση. Η έρευνα του Gutman δείχνει ότι η πραγματική κατάσταση ήταν πιο περίπλοκη και ασταθής. "Από την πλευρά τους, οι Αρμένιοι μετανάστες βρέθηκαν στο στόχαστρο των πολιτικών όχι ενός αλλά δύο ισχυρών κρατών που τους έβλεπαν όλο και περισσότερο ως ταραχοποιούς, εγκληματίες και παρίες" (σ. 123). Για παράδειγμα, στην αυξανόμενη αντιμεταναστευτική ατμόσφαιρα στις αρχές του εικοστού αιώνα, η κυβέρνηση των ΗΠΑ ανακοίνωσε ότι δεν θα προστάτευε πλέον τα δικαιώματα των Αρμενίων που έφεραν την αμερικανική υπηκοότητα αν επέστρεφαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτή η αμερικανική πολιτική συνεχίστηκε ακόμη και κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας των Αρμενίων, καθώς ο Leslie Davis, πρόξενος των ΗΠΑ στο Χαρπούτ μέχρι το 1917, διηγείται ότι μια φορά αναγκάστηκε να παραδώσει πενήντα Αρμένιους που ήταν Αμερικανοί πολίτες στις οθωμανικές αρχές (σ. 180). Αν και αναρωτιέται κανείς αν θα μπορούσαν να παρουσιαστούν περισσότερα επιχειρήματα και ανέκδοτα σχετικά με τη στάση των ΗΠΑ απέναντι στους Αρμένιους πολίτες τους που βρέθηκαν στη μέση της γενοκτονίας, ο Gutman δείχνει ότι οι ΗΠΑ συνέχισαν να απέχουν από την προστασία των συμφερόντων των πολιτών τους ακόμη και τη δεκαετία του 1930, όπως στη διαμάχη για τις αρμενικές περιουσίες που είχαν απομείνει στην Τουρκία (σ. 183, 184). Έτσι, το βιβλίο παρουσιάζει μια εναλλακτική προοπτική για την επανεξέταση της αμερικανικής στάσης απέναντι στους Αρμένιους. Δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη να παρατηρήσει ότι οι πολιτικές της οθωμανικής και της αμερικανικής κυβέρνησης αλληλεπίδρασαν για να διαμορφώσουν τη μοίρα των μεταναστών και να παρατηρήσει ότι τα κράτη είναι οργανισμοί που μιλούν την ίδια γλώσσα, ακόμη και αν ισχυρίζονται αντίθετα πράγματα. Σχεδόν σε όλες τις κρίσιμες ιστορικές συγκυρίες οι αμερικανικές κυβερνήσεις προτίμησαν το/τα οθωμανικό-τουρκικό/ά κράτος/τα έναντι του αρμενικού λαού, το υπενθυμίζει για άλλη μια φορά ο Gutman.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η πλειοψηφία των μεταναστών ήταν από την περιοχή της Χαρπούτ. Η εξήγηση της μοναδικότητας της Χαρπούτ είναι ένα θέμα όπου εμφανίζεται τόσο ένα πλεονέκτημα όσο και ένα κενό του βιβλίου. Όσον αφορά το πλεονέκτημα, δείχνει ότι, αντίθετα με τις προσδοκίες, οι εν λόγω μετανάστες δεν προέρχονταν από μια περιοχή που βρισκόταν στις χειρότερες συνθήκες. Αντιθέτως, η περιοχή της Χαρπούτ "γλίτωσε σε μεγάλο βαθμό από τη βία και τις αναταραχές που σημειώθηκαν αλλού στην οθωμανική ανατολή" (σ. 10), καθώς η ισχύς του κεντρικού κράτους ήταν σχετικά υψηλή. Επιπλέον, τα ποσοστά της αρμενικής γαιοκτησίας στην περιοχή αυξήθηκαν "δραματικά", καθώς μια αρμενική εμπορική αστική τάξη αναδύθηκε από τη ζωντανή περιφερειακή οικονομία (σ. 28, 29). "Η σχετική πολιτική και οικονομική σταθερότητα που απολάμβαναν οι αρμενικές κοινότητες της περιοχής.... ήταν ίσως ο σημαντικότερος από αυτούς τους παράγοντες" (σ. 29) που έκανε το Χαρπούτ πρωταθλητή της μετανάστευσης. Διαβάζοντας αυτό, ένα ερώτημα έρχεται στο μυαλό: Εάν όλα ήταν τόσο ευημερούσαν στην περιοχή, γιατί οι Αρμένιοι μετανάστευσαν στη Βόρεια Αμερική; Ο κύριος λόγος που υποστηρίζει ο Gutman είναι οι πολύ υψηλότεροι μισθοί στην Αμερική και το όνειρο των Αρμενίων να εξοικονομήσουν χρήματα. Στη μεταναστευτική βιβλιογραφία οι παράγοντες που κάνουν τους ανθρώπους να μεταναστεύουν εξετάζονται σε δύο κατηγορίες: παράγοντες ώθησης και παράγοντες έλξης. Στην εξήγηση του Gutman δεν υπάρχει κανένας σημαντικός παράγοντας ώθησης που έκανε τους Αρμένιους του Harput να μεταναστεύσουν, γεγονός που αφήνει τον αναγνώστη να αμφιβάλλει. Φαίνεται ότι για να κατανοήσουμε πιο σταθερά τα κίνητρα μετανάστευσης των Αρμενίων απαιτείται να εφαρμόσουμε εκτενέστερα τα έγγραφα του Εγώ και τον αρμενικό Τύπο της εποχής, τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και στην Αμερική.

Συζητώντας τη μετανάστευση των Αρμενίων του Χαρπούτ στην Αμερική, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τους Αμερικανούς ιεραποστόλους που βρίσκονταν εκεί από τη δεκαετία του 1850 και δημιούργησαν ισχυρούς και στενούς κοινωνικούς δεσμούς με τις τοπικές αρμενικές κοινότητες. Στην πραγματικότητα, ο Gutman αναφέρει τον ρόλο που έπαιξαν οι ιεραπόστολοι, αλλά τους περιγράφει μάλλον ως δευτερεύοντες διευκολυντές, όπως η έλευση των φθηνών ατμοκίνητων ταξιδιών. Προσθέτει ότι, πράγματι, οι ιεραπόστολοι δεν ήθελαν να μεταναστεύσουν οι Αρμένιοι επειδή ανησυχούσαν για "το μέλλον του αμερικανικού προτεσταντικού ευαγγελίου" στην περιοχή του Χαρπούτ, καθώς η μετανάστευσή τους σήμαινε τη συρρίκνωση της κοινότητας. Ως εκ τούτου, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο ρόλος των ιεραποστόλων στη μετανάστευση των Αρμενίων δεν πρέπει να υπερτιμάται (σ. 31). Παρ' όλα αυτά, η εξαγωγή οριστικού συμπεράσματος σχετικά με τον ρόλο των ιεραποστόλων απαιτεί περισσότερη έρευνα μέσω πρωτογενών πηγών που παρήγαγαν οι ιεραπόστολοι και οι Αρμένιοι μετανάστες.

Συνολικά μιλώντας, το βιβλίο του Gutman βασίζεται σε μια επιδέξια και σχολαστική έρευνα, ένα απαραίτητο ανάγνωσμα τόσο για την οθωμανική-αρμενική όσο και για την αμερικανική ιστορία. Είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό για την κατανόηση της προσέγγισης του οθωμανικού και του αμερικανικού κράτους απέναντι στη μετανάστευση γενικά και στην αρμενική μετανάστευση ειδικότερα. Αποτυπώνει με επιτυχία την πολυπλοκότητα και τον πολυεπίπεδο, πολυπαραγοντικό χαρακτήρα της μετανάστευσης. Η ανάγνωση των τμημάτων όπου περιγράφει τα δίκτυα λαθρεμπορίας είναι εξαιρετικά απολαυστική λόγω της λογοτεχνικής, δραματικής ποιότητας και σύνθεσής της. Ο Gutman έχει βάλει ένα πολύτιμο τούβλο στον τοίχο. Ωστόσο, οι Αρμένιοι μετανάστες περιμένουν ακόμη την αντιστοιχία τους με το "Ο Πολωνός αγρότης στην Ευρώπη και την Αμερική".